Γέλιο και Σάτιρα

Είναι και κείνα τα μικρά πράγματα που προσπερνάμε σαν ασήμαντα, αλλά όταν τα κατανοήσουμε γίνονται τόσο σημαντικά. Ένα απ' αυτά είναι πως από όλα τα ζώα, το μόνο ζώο που μπορεί να γελάει είναι ο άνθρωπος. Έτσι για να ...παραμένει άνθρωπος θα πρέπει να μπορεί να γελάει και δεν εννοούμε να γελάει χαζά. Αν δε μπορεί να γελάει σημαίνει πως ήδη βρίσκεται σε θηριώδη κατάσταση. Απεναντίας η δυνατότητα όχι μόνο να γελάει, αλλά του να κατασκευάζει αστεία ή να δημιουργεί σάτιρα, είναι ένα ιδιαίτερο και λίγο ''σατανικό'' προτέρημα της ευφυίας, που ξεδιακρίνει, στοχοποιεί και καταγγέλει δηκτικά τα αποκλίνοντα ήθη του άστεως, που εξακολουθούμε να τα λέμε αστεία.

Γι αυτό ο ευφυής άνθρωπος οφείλει να διαθέτει χιούμορ και δη μέχρις αυτοσαρκασμού. Αυτή η δυνατότητα δείχνει πως είναι άλλο να είσαι σοβαρός ανόητος και άλλο να είσαι μυαλωμένος αστείος. Για παράδειγμα, αν πάρεις το άλφα και το χι - σε οποιαδήποτε εποχή  :-), είναι τεράστια η διαφορά της δημιουργίας του ''Αχ'', του ''Αχά'' και του ''Χαχα''. Το ''Αχ'' είναι πόνος ή αισθητική απόλαυση, το ''αχά'' είναι η ικανοποίηση της ανακάλυψης και το ''χαχά'' το γέλιο μιας καλής κωμωδίας ή σάτιρας ή έστω ενός αστείου.

Κι επειδή αστείο είπαμε σημαίνει η διαπόμπευση των ηθών του άστεως που παρεκκλίνουν από το δημόσιο αίσθημα του ορθού, ο αστείος όταν καταπιάνεται με τη σάτιρα είναι ουσιαστικά ένας υπερασπιστής της ορθότητας που απαιτεί η κοινωνία ή κατά μια έννοια ένας ''ηθικολόγος'' που διακωμωδώντας όσα δεν μπορεί να πολεμήσει άμεσα και μετωπικά, τα ''σκοτώνει'' με το γέλιο που προκαλεί στην κοινωνία, που με αυτό τον τρόπο δείχνει την εναντίωσή της στα καταγγελλόμενα (διακωμωδούμενα). 

Οκ, αλλά τι είναι το γέλιο και γιατί γελάμε?

Το γέλιο είναι μια δόνηση αισθήσεων και θυμικού σε μια στιγμή συναισθηματικής ουδετερότητας, αλλά μυαλού σε εγρήγορση ώστε να αντιλαμβάνεται το κωμικό αίτιο. Αυτό το κωμικό αίτιο βασίζεται ταυτόχρονα σε μια διπλή ( Ανρί Μπεργκσόν ) και σε πλήρη αντίθεση παρουσίαση ενός γεγονότος ή μιας κατάστασης όπου η μια αναιρεί την άλλη.

Γελάς δηλαδή αν σε γαργαλάνε για πλάκα και το ξέρεις, αλλά το αντίθετο είναι ...βασανιστήριο στις νευρικές απολήξεις. Και φυσικά δε γελάς αν γαργαλιέσαι μόνος σου, εκτός κι αν είσαι …φαινόμενο!

Γελάμε λοιπόν όταν το μυαλό μας αντιλαμβάνεται αυτή την αντίθεση (γι αυτό το χαζό γέλιο είναι άλλη ιστορία) δείχνοντας πως μας είναι συναισθηματικά ουδέτερη( κυρίως επειδή δε συμμετέχουμε σε αυτή άμεσα), έτσι ώστε το θυμικό μας να παράγει μια δόνηση εκτόνωσης και χαλάρωσης, που φυσικά είναι και ωφέλιμη για να μην ...φουλάρουν οι συναισθηματικές μας κυψέλες και ...πλημμυρίζουν, ώστε να παράγουν δάκρυα πόνου ή χαράς κάποια βιοχημικά μας συστήματα.

Ενίοτε λέμε πως ''γελάμε με την ψυχή μας'' κυριολεκτικά, αφήνοντας το σύνολο του βιοχημικού οργανισμού μας σε πλήρη εκτόνωση.

Ας επανέλθουμε όμως στη σάτιρα που απαιτεί όπως είπαμε έναν υψηλό δείκτη ευφυΐας και για αυτό στην λογοτεχνική/καλλιτεχνική του κατηγορία κατέχει τα πρωτεία σαν είδος. Και δικαίως τα κατέχει, γιατί ουσιαστικά είναι η μοναδική που μπορεί να σταθεί με αυθάδεια απέναντι από τον φιλοσοφικό ή άλλο στοχασμό προκαλώντας τον. Προκαλώντας τον να πάρει άμεσα θέση απέναντι στην διττή αντίθεση/παγίδα που είπαμε πως προβάλλει η σάτιρα. Και την προβάλλει ώστε να τονίσει τη διαφορετικότητα του εκκεντρικού ή παρεκκλίνοντος από τα όσα η κοινή λογική αποδέχεται ως αρμόζοντα στην κοινωνία. Τα διαφορετικά θεωρούνται κατά βάθος από ύποπτα έως και επικίνδυνα γι αυτό προβάλλονται στην κοινή γνώμη, ώστε να ''τιμωρηθούν'' και να ακυρωθούν με το ομαδικό γέλιο του κοινού που τα παρακολουθεί στέκοντας έξω από τα ίδια τα γεγονότα.

Δεν μπορείς άλλωστε να καταλάβεις το κωμικό όταν είσαι μέρος του.

Γι αυτό και τα δημόσια πρόσωπα που είναι αντικείμενα σάτιρας όχι μόνο δε γελάνε, αλλά γεμίζουν μίσος για τον δημιουργό της (Ουμπέρτο Έκο).

Αυτό το μίσος είναι που τους οδηγεί στο να ζημιώσουν και να αφανίσουν ει δυνατόν τον δημιουργό της σάτιρας, ανάγοντάς την έτσι σε ένα από τα πιο ...επιβλαβή και επικίνδυνα αντικείμενα ενασχόλησης. Δεν είναι λοιπόν ούτε ''αθώα'', ούτε ακίνδυνη η σάτιρα.

Πόσο δε μάλλον όταν η σάτιρα αφορά κυρίαρχα πρόσωπα ή θεσμούς παραδοσιακούς. Εκεί δε γλιτώνεις με τίποτα. Η ζημιά σου θα είναι και προσωπική και οικονομική με οποιοδήποτε τρόπο. Γιατί η κάθε είδους εξουσία δεν έχει ούτε ευφυΐα, ούτε  και ήθος ώστε να αυτοπροβληματιστεί δημιουργικά ως αντικείμενο σάτιρας. Πλην ελαχίστων εξαιρέσεων βέβαια.

Για του λόγου το αληθές δεν υπάρχει επώνυμος σατιριστής που να διάγει ομαλό βίο μετά από μια περίοδο σάτιρας. Όλοι αποσύρονται τσακισμένοι και όχι τυχαία. Υπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγματα στην ελληνική πραγματικότητα των τελευταίων ετών της κρίσης.

Υπό αυτή την έννοια αυτή η ''σατανική'' ευφυία της αυθάδειας απέναντι στο προφανές και το δήθεν ορθό, είναι μια συνειδητή πράξη ''αυτοθυσίας'' για το σύνολο, ώστε να το κατευθύνει προς την αδιάσειστη ορθότητα του αυτονόητου. Και οι σατιριστές είναι οι εκφραστές της επανάστασης του Αυτονόητου, επιμένοντας πως ευτυχία κυρίως είναι ...να είσαι όρθιος και ορθά σκεπτόμενος. Κάπου γύρω σου θα υπάρχουν και ευφυείς. Άνθρωποι μη ''μεταλλαγμένοι'' από την αστική ζωή, που επικοινωνούν με τη φύση και τη διαύγειά της. Άνθρωποι που για να ζουν τη ζωή τους ξέρουν ότι πρέπει ενίοτε ...να ξεχνούν την ηλικία τους. Άνθρωποι που μπορούν και θέλουν να γελάνε.

Κι επειδή ''η ιστορία δεν τελείωσε'' μετά την πτώση της μαρξιστικής ουτοπίας όπως νομίζει ο παγκόσμιος  νεοφιλελευθερισμός, αλλά μας περιμένει στη γωνία, η δική του ουτοπία η καπιταλιστική αρχίζει μόλις να φαίνεται με τα παθήματα της χώρας μας και σίγουρα θα κορυφωθεί με τρομακτικούς και παγκόσμιους αγώνες κατανομής πλούτου και δικαιωμάτων στον αιώνα που ζούμε. Σ’ αυτή την προοπτική εξοικονόμησης ανθρώπινου αίματος και λογικής, η σάτιρα και πάλι θα κυριαρχεί και θα νέμεται ''κατά δικαίου και κατά τας ανάγκας'', όπως έλεγαν κάποτε.